1:
Kelime manasıyla narsisizm, ’’öz sevici ‘’olarak isimlendirilebilir. Yunan mitolojisindeki ‘’Narkissos’’ hikayesine dayanan bu söz, günümüzde çeşitli biçimler, görünümler kazanabilmektedir. Ruhsal bakış açısına bakılırsa ‘’Narsisizm’’ benliğin erken çocukluk periyotlarında bir savunma biçimi olabileceği üzere, süreç içerisinde narsistik kişilik bozukluğu olarak isimlendirilen bir patolojik kişilik örüntüsüne dönüşebilir. Ayrıyeten kişinin gerçeklikle bağının koptuğu psikopatolojik süreçlerde, kişinin gerçek hayatın obje bağlantılarından kaçması olarak da tanımlanabilecek ‘’otistik ‘’ yaşantısı, benliğin bir savunma biçimi olarak; ikincil narsisizmi olarak karşımıza çıkabilir. ‘’Öz benlik (kendilik -self) psikologlarına göre narsistik kişilik bozukluğunun temelinde, erken çocukluk periyotlarında doğal olarak var olan ‘’büyüklenmiş öz benlik’’(Grandiose -Self) hissine karşı ana ,babasının kâfi eş duyum gösterememeleri ,çocuğun uygun anne, babalık ortamında gerçek dünyanın düş kırıklıkları ile gereğince karşılaşamaması yatmaktadır. Kuşkusuz ana-babanın çocuğun özelliklerini çok yüceltmeleri ,vurgulamaları ile daima beslenen ve gereksizce büyüklenen öz benlik hissinin da bunda kıymetli hissesi vardır.’’(1) (o. Öztürk, ruh sıhhati syf:433). Bir kişilik örüntüsü olarak öz sevici (narsistik) kişilik bozukluğu olan bireyler’’ kendilerini fizikî ve ruhsal taraftan çok beğenen, üstün goren; daima beğeni, ilgi ve onay bekleyen; gittikleri her yerde çabucak özel ilgi bakılırsaceğine ,üstün bir yeri hak ettiğine inanan şahıslardır.(2)(a. g. e syf:432). Bu tanımlamaların haricinde narsisizmin bir savunma biçimi olarak ‘’tüm kuvvetlilüğü’’ kullanış biçiminin toplumsal ve kişisel görünümleri, öz seviciliğin, antropolojik iz düşümlerini saptamamızda yardımcı olabilir. Burada şu soruyu sormamız gerekebilir; narsisizmin evrimsel gelişimi nasıl bir yol izlemiştir.? Çağdaş toplumlarda görüldüğü biçimiyle narsistik özellikler yahut savunma biçimleri ilkel beşerde, sürü halinde yaşayan avcı-göçebe yahut yerleşik topluluklarda nasıl ortaya çıktığıdır?…İlkel insanın toplumsal, ekonomik ilgilerinde nasıl görünümler aldığıdır. İlkelin narsistik davranışsal örüntüleri, tüm kuvvetli istekleri neler olabilir.? Çağdaş topluma nasıl bir evrim, değişimler geçirerek gelmiştir.? Bu soruları yanıtladığımızda narsisizmin antropolojisine ilişkin ipuçlarına ulaşılabilinebilir. Freud ünlü yapıtı, totem ve tabu’ da ‘’ilkellerin dünyayı dost ya da düşman bir fazlaca varlıkla donattığını, tabiat olaylarına da bu varlıkların yol açtığını, yalnız hayvan ve bitkilere değil, cansız objelere de bir daha bunların hayat verdiğine inandığını’’ belirtir. (3) ( Freud. S, totem ve tabu, syf 116, say yayımları).’’Düşüncelerini uyaran olaylara ilkel insanın ruhsal dizaynlar oluşturarak reaksiyon göstermesi ve daha sonradan bu dizaynları dış dünyadaki objeler üzerine taşıması düpedüz doğal sayılmış, buna bir bilmece gözüyle bakılmamıştır. Wundt, tıpkı animistik dizaynlara alabildiğine değişik topluluklarda ve her devirde rastlanıp, birbirlerine uygunluk göstermesi konusunda, bunların mitler oluşturan şuurun gerekli ruhsal eserleri sayıldığını ve ilkel animizmin müşahede yoluyla ulaşabildiğimiz kadarıyla insanın doğal durumunun ussal dışavurumu olduğunu söyler. İlkellerin cansız objeleri canla donatmasına ise Hume’ un , ‘bütün varlıkları kendileri üzere tasarlamaları ve her objeyi epey yakından bilip aşinası oldukları özelliklerle donatmaları insanlarda üniversal bir eğilim olduğunu ‘ dediğini belirtir’’(4)(a.g.e.syf117). bir daha Freud’a kulak verecek olursak ‘’animizm bir niyet sistemidir, sırf bir olayı açıklamaz, dünyayı bir bütün olarak ele alıp, tek bir bakış açısından yola koyularak kavramaya çalışır…İnsanlık vakit ortasında animistik (mitolojik), dinî ve bilimsel olmak üzere bunun üzere üç fikir sistemi, bunun üzere üç büyük dünya görüşü geliştirmiştir. İçlerinde birinci geliştirilen animizm, tahminen de dünyanın tabiatını tümüyle ve gerçek biçimde açıklayan tek görüştür. İnsanlığın bu birinci dünya görüşü ruhsal bir kuramdır. Bu görüşten günümüz hayatında hala ne kadarının varlığını sürdürdüğü, ya batıl inanç olarak pahasını yitirmiş durumda ya da konuşmalarımızın ,inancımızın, ve ideolojimizin temel taşı olarak canlılığını koruduğunu kanıtlayıp saptamaya çalışmak , incelemede güttüğümüz emelin dışına taşacaktır. Her üç dünya görüşünün dizilimine bakarak, animizmin çabucak hemen bir din sayılamayacağını, fakat ilerideki dinlere temel oluşturacak ön şartları içerdiğini söyleyebiliriz. Ayrıyeten mitlerin de animistik şartlara dayandığı dikkati çekmeyecek üzere değildir. İnsanların salt spekülatif bilme tutkusuyla birinci dünya sistemlerini oluşturdukları düşünülemez. Dünyayı pratikte egemenlik altına alma ihtiyacının de bu hususta muhakkak bir rol oynamış olması gerekir. ötürüsıyla, animistik sistemle bir diğer şeyin, beşerler, hayvanlar ve objelerle bunların ruhları üzerinde nasıl egemenlik kurulacağına ait bilginin de el ele yürüdüğünü öğrenmek bizi şaşırtmamıştır. ’’(5)(a. g. e syf:118) İlkel insanın narsistik tüm kuvvetli dilekleri, animistik niyet sistematiğinde ‘’insanlar, hayvanlar ve objelerle bunların ruhları üzerinde nasıl egemenlik kurulacağına ilişkin’’ dir. Bu egemenlikte ilkel insanın animistik niyet stilinin bir tekniği olarak büyücülük ve majiyi kullandığı görülmektedir. Freud ’’büyücülükle majiyi kavramsal olarak birbirinden ayırabilir miyiz? diye sorar ve bunun lakin keyfi bir davranışla, lisandaki oynamaları göz gerisi ederek yapılabileceğini söyler. O vakit büyünün, ruhları etkileme sanatı olarak karşımıza çıkacağını, majinin ise büyüden biraz farklı olduğunu, kendine has, özel yollar izlediğini, majinin animistik tekniğin büyüdilk evvel geliştirilmiş , büyüden daha kıymetli modülü olduğunu ve …majiye tabiatın ruhanileşme sürecini çabucak hemen geçirmediği şartlarda da başvurulduğunu .. tabiat olayları üzerinde insan iradesini hâkim kılmak ,kabile bireylerini tehlikelere ve düşmanlara karşı koruyup, düşmanlarına ziyan verme gücüyle donatmak üzere birbirinden değişik hedefler için majiden yararlanıldığını belirtir. Bir düşmana ziyan vermek için başvurulan alabildiğine yaygın majik yollardan biri, onun rastgele bir materyalden bir kopyasını yapmaktır. Burada kopyayla aslı içinde ki benzerlik üzerinde fazla durulmaz. Örneğin, rastgele bir objeye de aslın kopyası gözüyle bakılabilir. Kopyaya yapılan kötülük, kendisine hınç duyulan aslına da yapılmış sayılır. Kopyaya bir yerinde verilen acıyı, aslının da bedeninin birebir yerinde duyumsadığına inanılır’’ (6)(a. g. e. Syf:119-120). Freud’un transferiyle Frazer majiyi, kontagiös (bulaşıcı) ve imitatif (öykünümsel) diye ikiye ayırır. bir daha freud , benzerlik ve temasın çağrışım olaylarının iki temel prensibini oluşturduğunu, maji kurallarındaki bütün çılgınlığın düşünsel çağrışımların eğemenliğinden kaynaklandığını, belirtir: ‘’Majiye başvurulmasını gerektiren niçinleri çarçabuk saptayabiliriz, insanların istekleridir bu niçinler. Fakat ilkellerin isteklerinin gücüne duydukları inanç kuşkusuz alabildiğine büyüktür. Aslında majik yoldan bir epey şeyi ele geçirebiliyorlarsa, sebebi yalnızca bu biçimde bir isteği içlerinde beslemiş olmalarıdır. ötürüsıyla başlangıçta tartı sırf istek üzerinedir.’’(7)(a. g. e. Syf 126) Bu istek ve dileğin doyumu Freud’a göre çocuk ve erişkin ilkelde benzeri psişik tabanda gerçekleşir. ’’Oyun ve imitatif yoldan isteklerin doyuma kavuşturulmasını ..çocuk ve ilkel beşerde isteklerine çok paha vermelerinin kararıdur. vakit içinde psişik vurgu, majik aksiyonun niçinlerinden bu hareketi gerçekleştirirken başvurulan yollara, hareketin kendisine kayar…öyle görünüyor ki, istenen bir şeyin gerçekleşmesini sağlayan, istenen şeyle bir benzerliği içeren majik hareketten diğeri değildir…bu biçimde temas çağrışımına dayanan bulaşıcı(kontagios) maji sisteminin istek ve iradeye verilen ehemmiyetin buralardan kalkarak iradenin buyruğunda bütün psişik hareketler üzerine yayıldığını bize gösterecektir. ötürüsıyla, ussal olaylara çoklukla aşırı paha verilmiş, yani dünya karşısında o denli bir tavır takınılmıştır ki, realiteyle niyet içindeki bağ konusunda edindiğimiz bilgilere dayanarak niyetlerin baskın nitelik taşıdığını söyleyebiliriz. Neslerin kendileri, bunların zihindeki dizaynları karşısında geri plana çekilmekte, dizaynlarda başvurulacak aksiyonların objeler üzerinde de gerçekleşileceğine inanılmakta, fikirler içindeki bağların objeler içinde da kelam konusu olduğu var iseyımı benimsenmektedir. Niyet uzaklık diye bir şey tanımadığı, gerek vakit, gerek yer bakımından birbirinden alabildiğine uzak şeyleri kuvvetlik çekmeden tek bir şuur hareketinde bir ortaya getirebildiği için, telepatiye başvuran maji dünyası da mekânsal uzaklık diye bir şey bilmez, geçmişde olup bitenler karşısında artık olup bitiyormuş üzere davranır. Animistik çağda iç dünyanın dışa yansıtımı, bizim gerçekte tanıyıp algıladığımız dış dünyanın fotoğrafını görünmez kılar…Çağrışımın benzerlik ve temastan oluşan iki unsuru o aziz temas konseptinde bir ortaya gelir. Temas çağrışımı gerçek, benzerlik çağrışımı ise metaforik bir temastır. Psisik hadisede, bizim şimdiye kadar kavrayamadığımız özdeşlik, her iki temas için birebir sözcüğün kullanılmasıyla sağlanır. Tabunun tahlilindeki üzere, burada da tıpkı kapsamda bir temas kanısıyla karşılaşmaktayız. … şunu söylemek gerekir ki majiyi, animistik fikir şeklini yöneten unsur; düşünsel herşeye gücü yeterlik unsurudur.’’ (8) (a. g. e.syf:127-128 ). Freud, ilkellerde düşünsel her şeye gücü yeterlilik inancının narsisizmin varlığını gösteren bir delil olarak değerlendirildiğinde, insanlardaki dünyayı kavrama görüşünün vakit ortasında ki evrelerini, bireydeki libido gelişmeninin etaplarına benzetilebileceğini söyler (9) (a. g. e. Syf 134). Söz manasıyla libido: insanın yaşama gücünün, davranışlarının temelini oluşturan, cinsel iç güdü olarak anlaşılabilinir. Libidinal gücün objelerden benliğe çekilmesiyle, ya da dışardaki objeleri ‘’bensel özelliğini koruyan libidonun’’ uzantıları olarak görüp ‘’aynı libido içine çekip almak’, narsistik örüntülerin yahut kişiliklerinin, libidinal güçlerinin kullanması hakkında bir fikir edilinebilinir. ‘’Dışarıda libidosu için nesneler ele geçirdikten daha sonra da birey, kendisindeki narsistik özelliği bir ölçüde müdafaayı sürdürür.’’ bir daha ‘’ libido yönelimlerinin ferdî gelişmenini geriye hakikat izler, olgunluk devrindeki şekillenmesinden çocukluktaki başlangıç evresine gerçek ilerlersek,..çocukta seksüel dürtülerin aktifliğiyle başından beri karşılaşılırsa da bunlar çabucak hemen dıştaki bir nesneye yönelmiş değildir. Cinselliğin bileşenlerinden her biri ötekilerden bağımsız haz peşinde koşar ve bu hazzı da çocuk kendi bedeninde ele geçirir. İlgili evrede otoerotizm evresi olarak nitelendirilip, sonrasındasında onun yerini dışarıdaki nesne seçimi evresi alır. Mevzu üzerinde sürdürülen araştırmalar, her iki evre ortasına bir üçüncüsünün yerleştirilmesinin ya da başlangıçtaki otoerotizm evresini ikiye ayırmanın daha uygun, hatta kaçınılmaz olacağını göstermiştir….bu orta periyotta bu biçimdea kadar tek başlarına varlığını sürdürmüş cinsel dürtüler bir ortaya gelerek bir bütün oluşturur, kendilerine de bir nesne ele geçirir. Lakin bireyin haricinde ona yabancı bir nesne değildir bu, bireyin ilgili devirde artık oluşum sürecini tamamlamış kendi benidir. Kelam konusu orta evreyi, ileride bireyin hayatında gözlemleyeceğimiz patolojik fiksasyonları dikkate alarak narsistik (ben sevisel) evre diye nitelendirebiliriz.’’ (10) (a.g.e.syf:132-133). Libidonun çocuğun özdeşim süreçlerinde….’’..nesnenin yenerek özümsendiği ve yok edildiği birinci evresi oral örgütlenme evresi ‘’ olarak düşünülürse’’ yamyam bu noktada kalmıştır; düşmanlarına karşı yiyici bir sevecenlik duyar ve yalnızca düşkün olduğu (sevdiği) insanları yer’’(11)(S . Freud, uygarlık, din ve toplum: syf:131). Örneğin, Novalis ‘’cinsel dileğin tahminen de bir insan eti isteğinden öbür bir şey olmadığını’’ söyler. (12)( Aktaran, Eugene Enriquez, sürüden devlete detay yay.syf:240) Yamyamın obje bağlantıları üstündeki, narsistik tüm kuvvetli dilekleri büsbütün içe atma-yeme halinde gelişirken, ilkel insanın animistik dünya kavrayışında ’’animizm tekniği, yani maji, hepsinden açık ve saf olarak dış dünyadaki gerçek objeler üzerinde ruh ömrünün maddelerini uygulama maksadını güder. Bu ortada hayaletler, cinler bir rol oynamaz, hatta kendileri de majik hareketlere mevzu yapılır. ötürüsıyla, majiye yol açan şartlar animizmin çekirdeğini oluşturan cinler öğretisindilk evvel oluşmuştur ve ondan daha eskidir…Maji, her şeye gücü yeterliliği niyetlere mal ederken, animizm bunun bir modülünü ruhlara bırakmış, ötürüsıyla bir dinin oluşumuna giden yolu açmıştır. İlkelleri bu biçimde bir özveride bulunmaya ne üzere bir niye yöneltmiştir.? ..ilkel insanın maji tekniğini elinden çıkarmadığı görülmektedir….cinler ilkel insanın ruhundaki hislerin dış yansıtımlarından öbür şeyler değildir. İlkel insan hislerini bireylere dönüştürür, onlarla doldurur dünyayı, ruhsal olayları bir daha çıkar karşısına, bu durumuyla tıpkı libidosunun bağlanım ve çözülümlerini kendisince kombine edilmiş tanrısal ışınlara yansıtılan o zeki paranoyak schreber üzere davranır. Ruhsal olayları dışa yansıtma eğiliminin nereden kaynaklandığı sorusuna gelince, dışa yansıtımın ruhsal bir rahatlama sağladığı vakit içinderda kelam konusu eğilimin güçlendiğini gorebiliriz. Her şeye gücü yeterlilik peşinde koşan hislerin birbiriyle çatıştığı şartlarda dışa yansıtımın bu biçimde bir fayda sağlayabilir. Bir çatışma durumunda bütün hislerin her şeye gücü yeterliğe ulaşacağının beklenemeyeceği açıktır. Paranoya’ daki patolojik süreçte, ruhsal ömürde oluşmuş bu çeşit çatışmaların üstesinden gelmek için nitekim de dışa yansıtım(projeksiyon) sistemine başvurulur. Projeksiyon, dışa yansıtım sistemini anlamak için, ilkel insanın mevt karşısındaki (ambivalent ) duygusal ikircikli tavrına bakmakta fayda vardır. .”İlkellerde ki ruh dizaynının mevtin hayatta kalanlar üstündeki izleniminden kaynaklandığına” ait araştırmalar olmakla bir arada burada değerli olan freudun da dediği üzere,..”ilgili durumun yani(ölümün) hayatta kalanları içine sürüklediği his çatışmasıdır…ilkel insanı düşündüren, onu her şeye gücü yeterliliğinden bir kısmını ruhlara bırakmaya, davranışlarını yöneten özgür iradesinin bir modülünden el çekmeye zorlayan niye, nitekim de ölen kişi karşısında hayatta kalanın ortasında bulunduğu durumsa , kelam konusu birinci kültürel yaratılar, beşerdeki narsisizme (ben seviye) karşı koyan gerekliliğin birinci kere benimsenişidir. İlkel, vefatın karşı durulmaz gücü karşısında, vefatı yadsımada başvuruyor göründüğü birebir halla boyun eğer…Animistik ruh kendisinde her iki taraftan özellikler barındırır. Ruhun dalgalanışı ve devingenliği, vücuttan ayrılıp süreksiz ya da daima bir öbür vücudu kendine yurt edinebilmesi, katiyetle şuurun tabiatını çağrıştıran belirleyici özelliklerdir. Ancak kişinin görünümünün ardında kendini gizleyişi, bize bilinçdışını anımsatır; değişmezlik ve yok edilmezlik özelliğini bugün artık şuurlu değil, bilinçdışı olaylara mal ediyor, ayrıyeten bunlara ruhsal aktifliğin gerçek taşıyıcıları gözüyle bakıyoruz.”(13)(S. freud ,totem ve tabu say yay. syf 137). Çağdaş, çağdaş günümüz toplumlarında ülkelerin gelişmişlik seviyesi ne olursa olsun, animistik dünya kavrayışı, dinî kavramlar la dünyayı açıklama teşebbüsü, bilimsel dünya görüşü yan yana gidebiliyor. İlkelin batıl inancı diye tanımlayabileceğimiz yahut günlük hayatın ritüelleri olarak gördüğümüz davranış örüntüleri, çağdaş insanın kollektif bilinçaltının majik, animistik boyutları olarak görünebilir. Antropolojik iz düşümler, çeşitli davranış prosedürlerinde kendini somut bir biçimde tabir edebilir.
• *Örneğin Türkiye üzere farklı düşünsel paradigmaların çeşitli biçimlerde tolumun düşünsel ömründe egemenlik kurmak için uğraş gösterip, toplumsal zihni yönlendirmeye çalıştıkları bir ülkede; maji, büyü, animistik yönelimler, dinî doğmalar, batıl inançlar farklı pratiklerin yeri olabilir. 80 ‘li senelerdan beri şiddeti gitgide artan, toplumsal bağlantıları yönlendiren büyücülük, cincilik, dinî dünya dizaynları, kutsal addedilen insan yahut yerlerden yardım istemek için girişilen bir grup ritüel davranışlar, büyük şefe veya büyük başkana yönelik tüm kuvvetli narsistik dilekler, bunların ilah katında değerlendirilmeleri yeni hayatta olağan karşılaşılan boyutlardır. bir daha Anadolu hayatında kutsal sayılan türbelere gidilip, dilek tutma, bunun için bir kadro ritüel davranışlarda bulunma, mesela çaput bağlama, bu dinî argümanlarla okunmuş sular içme, fazlaca yaygındır. Bu durum, görüngüler ve ritüel davranışlar son senelerda fazlaca daha farklı boyutlar ve derinlikler kazanabiliyor. Yeni siyaset da şahsen yer alanlar için, büyük şefe yönelik narsistik tüm kuvvetli istekler, tapınç derecesine ulaşırken, bir daha üzerinde dinî motiflerin yazılı olduğu, pasta usulü yiyecekler, tüm kuvvetli dileklere doyum bulabilmek için narsistik içe atma halinde ritüelleşebiliyor. bir daha büyük önderin yaşadığı meskenden toprak alıp meskenlerine götürme, bu topraklara majik, tüm kuvvetli dilekler yükleyerek narsistik içe atma usulünde yeme, farklı vakit içinderda günlük ritüellerin bir modülü olabiliyor.
Freud, ”animistik sistemin eğemenliği altında her kuralın, her aktifliğin bugün bizim batıl inanç diye gösterdiğimiz sistematik bir sebebi içermemesinin mümkün olmadığını ”söyler. Kuşkusuz çağdaş toplumlarda batıl inanç görünümü alan davranış, inanç ve ritüellerinin, ilkelin animistik dünya kavrayışında bir niçinseliğinin olduğu görmezden gelinemez.
• Levi Straus ’, M. Mauss ’ un sosyoloji ve antropoloji isimli yapıtına yazdığı önsözde mana ve hau kavramları üzerinde dururken, Mauss’un bağış üzerine bir denemesinde hesabının hakikat çıkmasına niye olmak için, bir nicelik olarak hau’yu eklediğini belirtir. Mana şahısların ruhu olabilirken, hau yalnızca şeylere hastır. (14)(sosyoloji ve antropoloji syf:39).Şeylerin ruhunu, gücünü, gizemini daha gerçek olarak ilkelin şuur altındaki büyüsel gücünü mana ile manalandırmak, eşyanın ruhuna büyüsel manada tüm kuvvetli nitelikler, farklı özellikler katmak mümkündür. Bu ilkelin psisişesinde kıymetli olsa gerektir. C.L.Strauss bağış üzerine bir denemede Mauss’un değiş tokuşun birbirinden çok farklı olarak pek epeyce toplumsal aktiviteye hakim olduğunu, ampirik müşahedenin, Mauss’a değiş tokuşu ortaya çıkarmaya yetmediğini,.. üç farklı yükümlülükle müsabakasını sağladığını, bunlarında vermek, almak ve iade etmek olduğunu söyler, ve ekler: ’’Bu niçinle bütün teori muhakkak bir yapının varlığını gerektirmektedir ki tecrübe bizlere yalnızca bu yapının modüllerini ,dağınık biçimde ki organlarını ya da daha doğrusu ögelerini sunar. Şayet değiş tokuş zaruriyse lakin verimli değilse, bu biçimde bu değiş tokuşu oluşturmak gerekir. Pekala fakat nasıl?. bir daha Mauss’un sosyoloji ve antropoloji isimli yapıtına yazdığı önsözde C.L. Strauss, değiş tokuş edilen şeylerin sadece fizikî objeler olmadığını beraberinde saygınlıkların, yükümlülüklerin, ayrıcalıklarında değiş tokuş edilen birer obje olduğunu, söyler. Ve bunların oynadığı sosyolojik rol maddi objelerin oynadığı rolle birebirdir. Ve ekler: Hau, değiş tokuşun son sebebi değildir; bu kelam konusu sorunun özel bir ehemmiyete sahip olduğu muhakkak bir toplumda insanların sebebi öteki bir yerde olan şuur dışı bir zaruriliği şuurlu olarak kavrama biçimleridir (15) (a.g.e.syf38-39). Sonuç olarak C. L. Strauss’un Mauss’tan yaptığı alıntıyla,’ ’büyüsel güçlerin dışavurumuna ulaştığımız andan itibaren, lisandaki olgulara benzeri olgularla karşı karşıya geliriz’’. bir daha C.L. Strauss’un anlatımıyla ’’ ..o periyottan bu yana ,zihinsel omurdaki temel olguların ,zihinsel hayatın şartını oluşturan ve genel belirleyen olguların bilinçdışı niyetin sonları içerisinde yer aldığı istikametindeki fikre alışmamızı sağlayan şey dilbilimdir ve bilhassa yapısal dilbilimdir. bu biçimdelikle bilinçaltı ‘’ben’’ ile oburu içindeki orta sonu oluşturacaktır. Bilinçaltının bilgilerini derinleştirmekle kendimize gerçek ilerlemiş olmayız. En bilinmeyen ‘’ben’’imizi ortasında barındırdığı için bizlere hiç de yabancı gelmeyen bir düzleme ulaşırız; ama elbette kendi kendimizden çıkmamıza niye olmadan, tıpkı anda hem bizim birebir vakitte diğerlerinin olan, tüm insanlarda ki ve tüm vakit içinderda ki bütün zihinsel yaşantıların şartlarını oluşturan aktiflik biçimleriyle müsabakamızı sağlar. bu biçimdelikle, zihinsel aktifliklerin bilinçdışı formlarının kavranışı da (ki bu objektif olabilir sadece) birebir biçimde öznelleşmeye varır; çünkü bu, psikanalizde en uzak ‘’ben’’ imize hakim olmamıza imkan veren ve ontolojik araştırmada ise öteki bir’’ biz’’ e olduğu üzere en uzak ‘’başkalarına’’ ulaşmamızı sağlayan misal çeşitte bir süreçtir katiyen. Her iki durumda da tıpkı sorun kendini göstermektedir, yani kimi bazı subjektif bir ben ile nesnelleştirici bir ben içinde kimi bazı da objektif bir ben ile öznelleşen bir diğeri içinde bağlantı olup olmadığı sorunu ortaya çıkmaktadır. Ve bir daha her iki durumda da, bu müsabakaya ilişkin olan ve insan zihninin doğuştan yapısında ve de bireylerin ya da kümelerin özel ve geri dönüşümsüz tarihinde çizilen güzergahların araştırılması muvaffakiyet için kaidedir. bu biçimde, etnolojik sorun son analizde bir bağlantı meselesidir ve bu saptama, bilinçaltı ile kollektif olanı özdeşleştiren Mauss’ un izlediği yolu Jung ’un izediği yoldan radikal bir biçimde ayırmak için kafidir, ki bunların ikisini de birebir biçimde tanımlamak üzere bir eğilim olabilir. Çünkü bilinçaltını kollektif niyetin bir kategorisi olarak tanımlamak ya da bilinçaltına atfedilen içeriğin kişisel ya da kollektif karekterine nazaran bilinçaltını kısımlar halinde düşünmek tıpkı şey değildir. Her iki durumda da bilinçaltı sembolik bir sistem olarak anlaşılmaktadır; ancak Jung’ a nazaran, bilinçaltı sisteme indirgenmez: Bilinçaltı sembollerle ve hatta kendisine bir tıp destek oluşturan sembolik şeylerle doludur. Bu destek doğuştan olabilir; ancak teolojik var iseyım olmadan, tecrübenin içeriğinin deneyimdilk evvel gelmesi anlaşılamaz; kelam konusu destek daha sonradan edinilmiş de olabilir; lakin daha sonradan kazanılan bir bilinçaltının kalıtımı sorunu, daha sonradan kazanılan biyolojik özellikler sorunu kadar önemli bir sıkıntıdır. Aslında, maksat dışsal bir datayı sembollerle tabir etmek değil, yalnızca aktarılamaz hale gelmeleri durumunda sembolik sistemin haricinde kalan şeyleri sembolik sistem yapısına indirgemektir. Lisan üzere, toplumsal olan da otonom bir gerçekliktir. (ayrıca birebir cinstendir); semboller sembolize ettikleri şeyden daha gerçektirler; gösteren gösterilendilk evvel gelir ve onu belirler.. Mana konusunda da tıpkı sıkıntıyla karşılaşmaktayız.’’ (16) ( a. g. e syf: 33).
Lacan çocuğun istek objesi olarak göğüsten kopuşunun yaratttığı boşluğun, imgeselden-simgesel tertibe geçişle birlikte lisanda kapatılmaya çalışıldığını lakin bunun hiçbir vakit tam olarak arzusal boşluğun kapatılmasını sağlayamayacağını belirtir. bir daha lacanın deyimiyle”…insan varlığı kendi imgesiyle özel bir alaka arasındadir- bir eksiklik/yarık ilgisi, yabancılaştırıcı bir tansiyon ilgisi. Burası varlık ve yokluk tertibi imkanının, sembolik sistemin ortaya çıktığı yerdir…”(17)(E.Özmen, lacan, ayna evresi ve marx, birikim mecmuası nisan ,2002, say:156).Tamamlanacak olursa:” Gedik yarık da oldukçaluk ölçüsünde bir gösteren gücü/potansiyeli içerir. Ayrıyeten başkası olmaksızın hiç biri bu biçimdesi bir güce sahip olamaz. Çocuğun bir yandan, kendi nazik, sallantılı hakimiyet hissini annenin tüm kuvvetlilüğüyle(omnipotence) karşılaştırması; öbür yandan imgenin sentezi ve imgenin bütünlüğü tarafınca büyülenme, çocuğun vücudunun eşgüdümsüzlüğü hakikatini yok edemeyecek oluşu, o yarığın zuhur etme öne sürülen sebebini teşkil eder. Çocuk serseme döner. İmgesel bütünlük, kendi kuruluşunun yabancılaştırıcı ve dışsal niteliğini asla gideremiyecektir. O imgesel bütünlüğün özneye yönelttiği tehdidin en kıymetli kararı; narsisizmin, agresif tansiyonun kurucusu olarak farklı bir çerçeveye yerleştirilmesidir. Bu yüzden tahminen de gücün /iktidarın ve güce yönelik isteğin kaynağı, burada imgesel kayıtta aranmalıdır.”(18)(a.g.e.)Bir bakıma çocuk dilek gediğini-yarığını, imgeselden sembolik kozmosa geçişte sembolik olarak bir daha sağlamak, doyurmak ister. C. L. Strauss’a nazaran ”her kültür, bir sembolik sistemler bütünü olarak kıymetlendirilebilir, ki bu sembolik sistemlerin birinci sırasında lisan, evlilik kuralları, ekonomik bağlantılar, sanat, bilim ve din yer alır.” Kapitalist toplumda bir gösterge olarak metalar da, bu sembolik sistem içerisinde ekonomik ve toplumsal bağlantıların değerli, temel bir kesimi olabilmektedir. Fakat bizim burada üzerinde durmak istediğimiz bahis, ”omnipotence ” tüm kuvvetli dileklerin doyurulmasında bir tüketim objesi olarak, metaların sembolik fonksiyonudur. Çağdaş insan tüm kuvvetli isteklerini doyurmak için, bir gösterge olarak metaları, istek objesi kılarken, kollektif şuur altında antropolojik olarak eşyaların ruhu olan, ”hau” da dolanıma sokulmuş olabilir mi?.
2:
Arzu objesi olarak metaların fonksiyonu..
Karl Marx iktisat politiğin tenkidine katkı isimli yapıtında ,’’ çalışan şahıslar içindeki ilgiye ,nesneler içinde ve bu objelerle şahıslar içinde kurulan bir bağ imgesi vererek , bir üretim bağlantısının bir obje biçimine bürünmesini, bize olağan ve tabiatıyla olma bir şey saymamızı sağlayan, lakin günlük hayatın alışkanlıklarıdır. Bu aldanma metalarda, daha da sıradan bir durum alır. Herkes değişim pahaları olarak metalar içindeki ilginin, daha fazlaca şahıslar içinde ve onların karşılıklı üretici faaliyetleri içinde bir ilgi olduğunu az fazlaca sezer. Bu sıradan görünüş , yüksek bir seviyedeki üretim bağlantılarında göze görünmez olur. Para sisteminin bütün yanıltmaları , muhakkak özellikleri olan doğal bir obje biçiminde paranın, bir üretimin toplumsal ilgisini temsil ettiğini gözden kaçırmamızdan ileri gelmektedir der ve ekler: Çağdaş iktisatçıların, ellerinde tuttuklarını sandıkları objenin, kendilerine birden teğe toplumsal münasebet olarak göründüğünü ve toplumsal bağ olarak sınıflandırdıkları şeyin de, kendileriyle alay edercesine obje biçiminde karşılarına çıkıverdiğini gördüklerinde şaşırdıklarını söyler.’’(19)(marx, karl iktisat politiğin tenkidine katkı: syf,54-55). Objelerin toplumsal bir bağ olarak tezahürü, ve bireyin emek gücünün kapitalist pazarda meta olarak değişim kıymeti elde etmesi bireyin emeğine ve ötürüsıyla kendisine yabancılaşmasının kapısını aralamıştır. Şeyleşme, yabancılaşma, nesneleşmiş emeğin bireye bir tahakküm aracı olarak geri dönmesinin de bir başlangıcı olmuştur, bununla birlikte. Şeyleşmenin soğuk ve ruhsuz yüzünün ”aşkın” olana karşı gereksinmeyi ve arzuyu artırdığı söylenebilir. Timothy Bewes’inde yerinde saptamasıyla belirtiği üzere, ”aşkın olana duyulan inanç bizi dolaysız dünyanın sahip olduğumuz tek dünya olduğu korkusundan ve bu biçimdece dolaysız dünyanın şeyleşmeye tabi olmasının verdiği telaştan kurtarır.”(20)(Bewes,T; şeyleşme, geç kapitalist toplumda telaş, metis yay.syf 180). Şeyleşme, yabancılaşmaya karşı ”aşkın” olana duyulan tüm kuvvetli istekler, bir savunma biçimi olarak narsizmin dinî boyutunu, içeriğini anlamamıza yardımcı olabilir. ” Dinî inancı olan biri için, dünyevi alan fazlacatan düşkün hale gelmiştir ve bu niçinle de, bir vakit içinder olduğu ve bir daha bir gün olacağı haliyle karşılaştırıldığında , düpedüz şeyseldir, gelecek dünyanın sadece bir gölgesidir. Şeyleşme teriminin kendisi meta fetişizmi ile ilgili olduğu sürece büsbütün dünyevi bir kavramdır, zira dünyevi alanın ötesinde hiçbir şey var iseymaz… ötürüsıyla ..,sıklıkla bir fetişizm biçimi olarak açıklanabilen -dinsel inanç bir kurtuluş vaad eder- şeyleşmeden değilse bile en azından şeyleşmeye yönelik kaygıdan.”(21)(a.g.e.syf:180). Günümüz Türkiyesi’n de dinî niyet ve sembollerin fetişist bir halde günlük ritüel ve davranışları kuşatması, Türkiye coğrafyasında narsistik tüm kuvvetli isteklerin ve narsizmin bir savunma biçimi olarak çok yaygın bir kullanmasına da bir örnek olabilir. Dünyanın uzay çağını yaşadığı bir vakitte, Türkiye beşerinin ortaçağ argümanlarıyla bezenmiş, kollektif zihninin-bilinç altının dışa vurumu, hayalperestlikten öte, içi kof, şişkin narsistik benliğinin trajik bir yansımasına denk düşmektedir. Varoluşu sakatlanmış ve kendini gerçekleştirme zenginlikleri bir çok fakirleşmiş olan Türkiye beşerinin narsistik tüm kuvvetli dilekleri, toplumsal -bireysel benliğinin birer savunusu olarak, dinî argüman ve sembollerin fetiş şeklinde içselleştirilmesinde ortaya çıkmıştır denilebilinir. Kapitalist bir toplumda, dinî argüman ve sembollerin, toplumsal, dilsel anlatısı ve bir gösterge sistemine dönüşmesi, objelerin toplumsal, dilsel anlatasının, göstergeler sistemini karşı manada bütünler. Şeyleşmiş bir dünyanın soğuk, yabancılaştırıcı ayazına karşı, insanı sarıp sarmalayan bütün benliğini kuşatan bir dinî dünyanın sıcak, esirgeyici bir ruhu gereksinir, tıpkı Marx’ın dini ”kalpsiz dünyanın kalbi olarak” tanımlaması üzere. Narsistik tüm kuvvetli dilekler, majik -büyüsel özellikler karışmış, dinsel-totaliter anlatıların tüm kuvvetli dilekleri, söylenceleri ile çakışır. Bir toplumsal bağ biçimi olarak objelerin ve toplumsal ekomik-üretim bağlantısının kapitalizmin geldiği etapta tıpkı bir lisanın yapılanması üzere, göstergesel bir biçim aldığı söylenebilir. Kapitalizmin gorece birinci vakit içinderında ağır olarak yaşanan meta fetişizmi, bir bakıma geç kapitalist toplumlarda göstergeler fetişizmine dönüşebilmektedir.
Kelime manasıyla narsisizm, ’’öz sevici ‘’olarak isimlendirilebilir. Yunan mitolojisindeki ‘’Narkissos’’ hikayesine dayanan bu söz, günümüzde çeşitli biçimler, görünümler kazanabilmektedir. Ruhsal bakış açısına bakılırsa ‘’Narsisizm’’ benliğin erken çocukluk periyotlarında bir savunma biçimi olabileceği üzere, süreç içerisinde narsistik kişilik bozukluğu olarak isimlendirilen bir patolojik kişilik örüntüsüne dönüşebilir. Ayrıyeten kişinin gerçeklikle bağının koptuğu psikopatolojik süreçlerde, kişinin gerçek hayatın obje bağlantılarından kaçması olarak da tanımlanabilecek ‘’otistik ‘’ yaşantısı, benliğin bir savunma biçimi olarak; ikincil narsisizmi olarak karşımıza çıkabilir. ‘’Öz benlik (kendilik -self) psikologlarına göre narsistik kişilik bozukluğunun temelinde, erken çocukluk periyotlarında doğal olarak var olan ‘’büyüklenmiş öz benlik’’(Grandiose -Self) hissine karşı ana ,babasının kâfi eş duyum gösterememeleri ,çocuğun uygun anne, babalık ortamında gerçek dünyanın düş kırıklıkları ile gereğince karşılaşamaması yatmaktadır. Kuşkusuz ana-babanın çocuğun özelliklerini çok yüceltmeleri ,vurgulamaları ile daima beslenen ve gereksizce büyüklenen öz benlik hissinin da bunda kıymetli hissesi vardır.’’(1) (o. Öztürk, ruh sıhhati syf:433). Bir kişilik örüntüsü olarak öz sevici (narsistik) kişilik bozukluğu olan bireyler’’ kendilerini fizikî ve ruhsal taraftan çok beğenen, üstün goren; daima beğeni, ilgi ve onay bekleyen; gittikleri her yerde çabucak özel ilgi bakılırsaceğine ,üstün bir yeri hak ettiğine inanan şahıslardır.(2)(a. g. e syf:432). Bu tanımlamaların haricinde narsisizmin bir savunma biçimi olarak ‘’tüm kuvvetlilüğü’’ kullanış biçiminin toplumsal ve kişisel görünümleri, öz seviciliğin, antropolojik iz düşümlerini saptamamızda yardımcı olabilir. Burada şu soruyu sormamız gerekebilir; narsisizmin evrimsel gelişimi nasıl bir yol izlemiştir.? Çağdaş toplumlarda görüldüğü biçimiyle narsistik özellikler yahut savunma biçimleri ilkel beşerde, sürü halinde yaşayan avcı-göçebe yahut yerleşik topluluklarda nasıl ortaya çıktığıdır?…İlkel insanın toplumsal, ekonomik ilgilerinde nasıl görünümler aldığıdır. İlkelin narsistik davranışsal örüntüleri, tüm kuvvetli istekleri neler olabilir.? Çağdaş topluma nasıl bir evrim, değişimler geçirerek gelmiştir.? Bu soruları yanıtladığımızda narsisizmin antropolojisine ilişkin ipuçlarına ulaşılabilinebilir. Freud ünlü yapıtı, totem ve tabu’ da ‘’ilkellerin dünyayı dost ya da düşman bir fazlaca varlıkla donattığını, tabiat olaylarına da bu varlıkların yol açtığını, yalnız hayvan ve bitkilere değil, cansız objelere de bir daha bunların hayat verdiğine inandığını’’ belirtir. (3) ( Freud. S, totem ve tabu, syf 116, say yayımları).’’Düşüncelerini uyaran olaylara ilkel insanın ruhsal dizaynlar oluşturarak reaksiyon göstermesi ve daha sonradan bu dizaynları dış dünyadaki objeler üzerine taşıması düpedüz doğal sayılmış, buna bir bilmece gözüyle bakılmamıştır. Wundt, tıpkı animistik dizaynlara alabildiğine değişik topluluklarda ve her devirde rastlanıp, birbirlerine uygunluk göstermesi konusunda, bunların mitler oluşturan şuurun gerekli ruhsal eserleri sayıldığını ve ilkel animizmin müşahede yoluyla ulaşabildiğimiz kadarıyla insanın doğal durumunun ussal dışavurumu olduğunu söyler. İlkellerin cansız objeleri canla donatmasına ise Hume’ un , ‘bütün varlıkları kendileri üzere tasarlamaları ve her objeyi epey yakından bilip aşinası oldukları özelliklerle donatmaları insanlarda üniversal bir eğilim olduğunu ‘ dediğini belirtir’’(4)(a.g.e.syf117). bir daha Freud’a kulak verecek olursak ‘’animizm bir niyet sistemidir, sırf bir olayı açıklamaz, dünyayı bir bütün olarak ele alıp, tek bir bakış açısından yola koyularak kavramaya çalışır…İnsanlık vakit ortasında animistik (mitolojik), dinî ve bilimsel olmak üzere bunun üzere üç fikir sistemi, bunun üzere üç büyük dünya görüşü geliştirmiştir. İçlerinde birinci geliştirilen animizm, tahminen de dünyanın tabiatını tümüyle ve gerçek biçimde açıklayan tek görüştür. İnsanlığın bu birinci dünya görüşü ruhsal bir kuramdır. Bu görüşten günümüz hayatında hala ne kadarının varlığını sürdürdüğü, ya batıl inanç olarak pahasını yitirmiş durumda ya da konuşmalarımızın ,inancımızın, ve ideolojimizin temel taşı olarak canlılığını koruduğunu kanıtlayıp saptamaya çalışmak , incelemede güttüğümüz emelin dışına taşacaktır. Her üç dünya görüşünün dizilimine bakarak, animizmin çabucak hemen bir din sayılamayacağını, fakat ilerideki dinlere temel oluşturacak ön şartları içerdiğini söyleyebiliriz. Ayrıyeten mitlerin de animistik şartlara dayandığı dikkati çekmeyecek üzere değildir. İnsanların salt spekülatif bilme tutkusuyla birinci dünya sistemlerini oluşturdukları düşünülemez. Dünyayı pratikte egemenlik altına alma ihtiyacının de bu hususta muhakkak bir rol oynamış olması gerekir. ötürüsıyla, animistik sistemle bir diğer şeyin, beşerler, hayvanlar ve objelerle bunların ruhları üzerinde nasıl egemenlik kurulacağına ait bilginin de el ele yürüdüğünü öğrenmek bizi şaşırtmamıştır. ’’(5)(a. g. e syf:118) İlkel insanın narsistik tüm kuvvetli dilekleri, animistik niyet sistematiğinde ‘’insanlar, hayvanlar ve objelerle bunların ruhları üzerinde nasıl egemenlik kurulacağına ilişkin’’ dir. Bu egemenlikte ilkel insanın animistik niyet stilinin bir tekniği olarak büyücülük ve majiyi kullandığı görülmektedir. Freud ’’büyücülükle majiyi kavramsal olarak birbirinden ayırabilir miyiz? diye sorar ve bunun lakin keyfi bir davranışla, lisandaki oynamaları göz gerisi ederek yapılabileceğini söyler. O vakit büyünün, ruhları etkileme sanatı olarak karşımıza çıkacağını, majinin ise büyüden biraz farklı olduğunu, kendine has, özel yollar izlediğini, majinin animistik tekniğin büyüdilk evvel geliştirilmiş , büyüden daha kıymetli modülü olduğunu ve …majiye tabiatın ruhanileşme sürecini çabucak hemen geçirmediği şartlarda da başvurulduğunu .. tabiat olayları üzerinde insan iradesini hâkim kılmak ,kabile bireylerini tehlikelere ve düşmanlara karşı koruyup, düşmanlarına ziyan verme gücüyle donatmak üzere birbirinden değişik hedefler için majiden yararlanıldığını belirtir. Bir düşmana ziyan vermek için başvurulan alabildiğine yaygın majik yollardan biri, onun rastgele bir materyalden bir kopyasını yapmaktır. Burada kopyayla aslı içinde ki benzerlik üzerinde fazla durulmaz. Örneğin, rastgele bir objeye de aslın kopyası gözüyle bakılabilir. Kopyaya yapılan kötülük, kendisine hınç duyulan aslına da yapılmış sayılır. Kopyaya bir yerinde verilen acıyı, aslının da bedeninin birebir yerinde duyumsadığına inanılır’’ (6)(a. g. e. Syf:119-120). Freud’un transferiyle Frazer majiyi, kontagiös (bulaşıcı) ve imitatif (öykünümsel) diye ikiye ayırır. bir daha freud , benzerlik ve temasın çağrışım olaylarının iki temel prensibini oluşturduğunu, maji kurallarındaki bütün çılgınlığın düşünsel çağrışımların eğemenliğinden kaynaklandığını, belirtir: ‘’Majiye başvurulmasını gerektiren niçinleri çarçabuk saptayabiliriz, insanların istekleridir bu niçinler. Fakat ilkellerin isteklerinin gücüne duydukları inanç kuşkusuz alabildiğine büyüktür. Aslında majik yoldan bir epey şeyi ele geçirebiliyorlarsa, sebebi yalnızca bu biçimde bir isteği içlerinde beslemiş olmalarıdır. ötürüsıyla başlangıçta tartı sırf istek üzerinedir.’’(7)(a. g. e. Syf 126) Bu istek ve dileğin doyumu Freud’a göre çocuk ve erişkin ilkelde benzeri psişik tabanda gerçekleşir. ’’Oyun ve imitatif yoldan isteklerin doyuma kavuşturulmasını ..çocuk ve ilkel beşerde isteklerine çok paha vermelerinin kararıdur. vakit içinde psişik vurgu, majik aksiyonun niçinlerinden bu hareketi gerçekleştirirken başvurulan yollara, hareketin kendisine kayar…öyle görünüyor ki, istenen bir şeyin gerçekleşmesini sağlayan, istenen şeyle bir benzerliği içeren majik hareketten diğeri değildir…bu biçimde temas çağrışımına dayanan bulaşıcı(kontagios) maji sisteminin istek ve iradeye verilen ehemmiyetin buralardan kalkarak iradenin buyruğunda bütün psişik hareketler üzerine yayıldığını bize gösterecektir. ötürüsıyla, ussal olaylara çoklukla aşırı paha verilmiş, yani dünya karşısında o denli bir tavır takınılmıştır ki, realiteyle niyet içindeki bağ konusunda edindiğimiz bilgilere dayanarak niyetlerin baskın nitelik taşıdığını söyleyebiliriz. Neslerin kendileri, bunların zihindeki dizaynları karşısında geri plana çekilmekte, dizaynlarda başvurulacak aksiyonların objeler üzerinde de gerçekleşileceğine inanılmakta, fikirler içindeki bağların objeler içinde da kelam konusu olduğu var iseyımı benimsenmektedir. Niyet uzaklık diye bir şey tanımadığı, gerek vakit, gerek yer bakımından birbirinden alabildiğine uzak şeyleri kuvvetlik çekmeden tek bir şuur hareketinde bir ortaya getirebildiği için, telepatiye başvuran maji dünyası da mekânsal uzaklık diye bir şey bilmez, geçmişde olup bitenler karşısında artık olup bitiyormuş üzere davranır. Animistik çağda iç dünyanın dışa yansıtımı, bizim gerçekte tanıyıp algıladığımız dış dünyanın fotoğrafını görünmez kılar…Çağrışımın benzerlik ve temastan oluşan iki unsuru o aziz temas konseptinde bir ortaya gelir. Temas çağrışımı gerçek, benzerlik çağrışımı ise metaforik bir temastır. Psisik hadisede, bizim şimdiye kadar kavrayamadığımız özdeşlik, her iki temas için birebir sözcüğün kullanılmasıyla sağlanır. Tabunun tahlilindeki üzere, burada da tıpkı kapsamda bir temas kanısıyla karşılaşmaktayız. … şunu söylemek gerekir ki majiyi, animistik fikir şeklini yöneten unsur; düşünsel herşeye gücü yeterlik unsurudur.’’ (8) (a. g. e.syf:127-128 ). Freud, ilkellerde düşünsel her şeye gücü yeterlilik inancının narsisizmin varlığını gösteren bir delil olarak değerlendirildiğinde, insanlardaki dünyayı kavrama görüşünün vakit ortasında ki evrelerini, bireydeki libido gelişmeninin etaplarına benzetilebileceğini söyler (9) (a. g. e. Syf 134). Söz manasıyla libido: insanın yaşama gücünün, davranışlarının temelini oluşturan, cinsel iç güdü olarak anlaşılabilinir. Libidinal gücün objelerden benliğe çekilmesiyle, ya da dışardaki objeleri ‘’bensel özelliğini koruyan libidonun’’ uzantıları olarak görüp ‘’aynı libido içine çekip almak’, narsistik örüntülerin yahut kişiliklerinin, libidinal güçlerinin kullanması hakkında bir fikir edilinebilinir. ‘’Dışarıda libidosu için nesneler ele geçirdikten daha sonra da birey, kendisindeki narsistik özelliği bir ölçüde müdafaayı sürdürür.’’ bir daha ‘’ libido yönelimlerinin ferdî gelişmenini geriye hakikat izler, olgunluk devrindeki şekillenmesinden çocukluktaki başlangıç evresine gerçek ilerlersek,..çocukta seksüel dürtülerin aktifliğiyle başından beri karşılaşılırsa da bunlar çabucak hemen dıştaki bir nesneye yönelmiş değildir. Cinselliğin bileşenlerinden her biri ötekilerden bağımsız haz peşinde koşar ve bu hazzı da çocuk kendi bedeninde ele geçirir. İlgili evrede otoerotizm evresi olarak nitelendirilip, sonrasındasında onun yerini dışarıdaki nesne seçimi evresi alır. Mevzu üzerinde sürdürülen araştırmalar, her iki evre ortasına bir üçüncüsünün yerleştirilmesinin ya da başlangıçtaki otoerotizm evresini ikiye ayırmanın daha uygun, hatta kaçınılmaz olacağını göstermiştir….bu orta periyotta bu biçimdea kadar tek başlarına varlığını sürdürmüş cinsel dürtüler bir ortaya gelerek bir bütün oluşturur, kendilerine de bir nesne ele geçirir. Lakin bireyin haricinde ona yabancı bir nesne değildir bu, bireyin ilgili devirde artık oluşum sürecini tamamlamış kendi benidir. Kelam konusu orta evreyi, ileride bireyin hayatında gözlemleyeceğimiz patolojik fiksasyonları dikkate alarak narsistik (ben sevisel) evre diye nitelendirebiliriz.’’ (10) (a.g.e.syf:132-133). Libidonun çocuğun özdeşim süreçlerinde….’’..nesnenin yenerek özümsendiği ve yok edildiği birinci evresi oral örgütlenme evresi ‘’ olarak düşünülürse’’ yamyam bu noktada kalmıştır; düşmanlarına karşı yiyici bir sevecenlik duyar ve yalnızca düşkün olduğu (sevdiği) insanları yer’’(11)(S . Freud, uygarlık, din ve toplum: syf:131). Örneğin, Novalis ‘’cinsel dileğin tahminen de bir insan eti isteğinden öbür bir şey olmadığını’’ söyler. (12)( Aktaran, Eugene Enriquez, sürüden devlete detay yay.syf:240) Yamyamın obje bağlantıları üstündeki, narsistik tüm kuvvetli dilekleri büsbütün içe atma-yeme halinde gelişirken, ilkel insanın animistik dünya kavrayışında ’’animizm tekniği, yani maji, hepsinden açık ve saf olarak dış dünyadaki gerçek objeler üzerinde ruh ömrünün maddelerini uygulama maksadını güder. Bu ortada hayaletler, cinler bir rol oynamaz, hatta kendileri de majik hareketlere mevzu yapılır. ötürüsıyla, majiye yol açan şartlar animizmin çekirdeğini oluşturan cinler öğretisindilk evvel oluşmuştur ve ondan daha eskidir…Maji, her şeye gücü yeterliliği niyetlere mal ederken, animizm bunun bir modülünü ruhlara bırakmış, ötürüsıyla bir dinin oluşumuna giden yolu açmıştır. İlkelleri bu biçimde bir özveride bulunmaya ne üzere bir niye yöneltmiştir.? ..ilkel insanın maji tekniğini elinden çıkarmadığı görülmektedir….cinler ilkel insanın ruhundaki hislerin dış yansıtımlarından öbür şeyler değildir. İlkel insan hislerini bireylere dönüştürür, onlarla doldurur dünyayı, ruhsal olayları bir daha çıkar karşısına, bu durumuyla tıpkı libidosunun bağlanım ve çözülümlerini kendisince kombine edilmiş tanrısal ışınlara yansıtılan o zeki paranoyak schreber üzere davranır. Ruhsal olayları dışa yansıtma eğiliminin nereden kaynaklandığı sorusuna gelince, dışa yansıtımın ruhsal bir rahatlama sağladığı vakit içinderda kelam konusu eğilimin güçlendiğini gorebiliriz. Her şeye gücü yeterlilik peşinde koşan hislerin birbiriyle çatıştığı şartlarda dışa yansıtımın bu biçimde bir fayda sağlayabilir. Bir çatışma durumunda bütün hislerin her şeye gücü yeterliğe ulaşacağının beklenemeyeceği açıktır. Paranoya’ daki patolojik süreçte, ruhsal ömürde oluşmuş bu çeşit çatışmaların üstesinden gelmek için nitekim de dışa yansıtım(projeksiyon) sistemine başvurulur. Projeksiyon, dışa yansıtım sistemini anlamak için, ilkel insanın mevt karşısındaki (ambivalent ) duygusal ikircikli tavrına bakmakta fayda vardır. .”İlkellerde ki ruh dizaynının mevtin hayatta kalanlar üstündeki izleniminden kaynaklandığına” ait araştırmalar olmakla bir arada burada değerli olan freudun da dediği üzere,..”ilgili durumun yani(ölümün) hayatta kalanları içine sürüklediği his çatışmasıdır…ilkel insanı düşündüren, onu her şeye gücü yeterliliğinden bir kısmını ruhlara bırakmaya, davranışlarını yöneten özgür iradesinin bir modülünden el çekmeye zorlayan niye, nitekim de ölen kişi karşısında hayatta kalanın ortasında bulunduğu durumsa , kelam konusu birinci kültürel yaratılar, beşerdeki narsisizme (ben seviye) karşı koyan gerekliliğin birinci kere benimsenişidir. İlkel, vefatın karşı durulmaz gücü karşısında, vefatı yadsımada başvuruyor göründüğü birebir halla boyun eğer…Animistik ruh kendisinde her iki taraftan özellikler barındırır. Ruhun dalgalanışı ve devingenliği, vücuttan ayrılıp süreksiz ya da daima bir öbür vücudu kendine yurt edinebilmesi, katiyetle şuurun tabiatını çağrıştıran belirleyici özelliklerdir. Ancak kişinin görünümünün ardında kendini gizleyişi, bize bilinçdışını anımsatır; değişmezlik ve yok edilmezlik özelliğini bugün artık şuurlu değil, bilinçdışı olaylara mal ediyor, ayrıyeten bunlara ruhsal aktifliğin gerçek taşıyıcıları gözüyle bakıyoruz.”(13)(S. freud ,totem ve tabu say yay. syf 137). Çağdaş, çağdaş günümüz toplumlarında ülkelerin gelişmişlik seviyesi ne olursa olsun, animistik dünya kavrayışı, dinî kavramlar la dünyayı açıklama teşebbüsü, bilimsel dünya görüşü yan yana gidebiliyor. İlkelin batıl inancı diye tanımlayabileceğimiz yahut günlük hayatın ritüelleri olarak gördüğümüz davranış örüntüleri, çağdaş insanın kollektif bilinçaltının majik, animistik boyutları olarak görünebilir. Antropolojik iz düşümler, çeşitli davranış prosedürlerinde kendini somut bir biçimde tabir edebilir.
• *Örneğin Türkiye üzere farklı düşünsel paradigmaların çeşitli biçimlerde tolumun düşünsel ömründe egemenlik kurmak için uğraş gösterip, toplumsal zihni yönlendirmeye çalıştıkları bir ülkede; maji, büyü, animistik yönelimler, dinî doğmalar, batıl inançlar farklı pratiklerin yeri olabilir. 80 ‘li senelerdan beri şiddeti gitgide artan, toplumsal bağlantıları yönlendiren büyücülük, cincilik, dinî dünya dizaynları, kutsal addedilen insan yahut yerlerden yardım istemek için girişilen bir grup ritüel davranışlar, büyük şefe veya büyük başkana yönelik tüm kuvvetli narsistik dilekler, bunların ilah katında değerlendirilmeleri yeni hayatta olağan karşılaşılan boyutlardır. bir daha Anadolu hayatında kutsal sayılan türbelere gidilip, dilek tutma, bunun için bir kadro ritüel davranışlarda bulunma, mesela çaput bağlama, bu dinî argümanlarla okunmuş sular içme, fazlaca yaygındır. Bu durum, görüngüler ve ritüel davranışlar son senelerda fazlaca daha farklı boyutlar ve derinlikler kazanabiliyor. Yeni siyaset da şahsen yer alanlar için, büyük şefe yönelik narsistik tüm kuvvetli istekler, tapınç derecesine ulaşırken, bir daha üzerinde dinî motiflerin yazılı olduğu, pasta usulü yiyecekler, tüm kuvvetli dileklere doyum bulabilmek için narsistik içe atma halinde ritüelleşebiliyor. bir daha büyük önderin yaşadığı meskenden toprak alıp meskenlerine götürme, bu topraklara majik, tüm kuvvetli dilekler yükleyerek narsistik içe atma usulünde yeme, farklı vakit içinderda günlük ritüellerin bir modülü olabiliyor.
Freud, ”animistik sistemin eğemenliği altında her kuralın, her aktifliğin bugün bizim batıl inanç diye gösterdiğimiz sistematik bir sebebi içermemesinin mümkün olmadığını ”söyler. Kuşkusuz çağdaş toplumlarda batıl inanç görünümü alan davranış, inanç ve ritüellerinin, ilkelin animistik dünya kavrayışında bir niçinseliğinin olduğu görmezden gelinemez.
• Levi Straus ’, M. Mauss ’ un sosyoloji ve antropoloji isimli yapıtına yazdığı önsözde mana ve hau kavramları üzerinde dururken, Mauss’un bağış üzerine bir denemesinde hesabının hakikat çıkmasına niye olmak için, bir nicelik olarak hau’yu eklediğini belirtir. Mana şahısların ruhu olabilirken, hau yalnızca şeylere hastır. (14)(sosyoloji ve antropoloji syf:39).Şeylerin ruhunu, gücünü, gizemini daha gerçek olarak ilkelin şuur altındaki büyüsel gücünü mana ile manalandırmak, eşyanın ruhuna büyüsel manada tüm kuvvetli nitelikler, farklı özellikler katmak mümkündür. Bu ilkelin psisişesinde kıymetli olsa gerektir. C.L.Strauss bağış üzerine bir denemede Mauss’un değiş tokuşun birbirinden çok farklı olarak pek epeyce toplumsal aktiviteye hakim olduğunu, ampirik müşahedenin, Mauss’a değiş tokuşu ortaya çıkarmaya yetmediğini,.. üç farklı yükümlülükle müsabakasını sağladığını, bunlarında vermek, almak ve iade etmek olduğunu söyler, ve ekler: ’’Bu niçinle bütün teori muhakkak bir yapının varlığını gerektirmektedir ki tecrübe bizlere yalnızca bu yapının modüllerini ,dağınık biçimde ki organlarını ya da daha doğrusu ögelerini sunar. Şayet değiş tokuş zaruriyse lakin verimli değilse, bu biçimde bu değiş tokuşu oluşturmak gerekir. Pekala fakat nasıl?. bir daha Mauss’un sosyoloji ve antropoloji isimli yapıtına yazdığı önsözde C.L. Strauss, değiş tokuş edilen şeylerin sadece fizikî objeler olmadığını beraberinde saygınlıkların, yükümlülüklerin, ayrıcalıklarında değiş tokuş edilen birer obje olduğunu, söyler. Ve bunların oynadığı sosyolojik rol maddi objelerin oynadığı rolle birebirdir. Ve ekler: Hau, değiş tokuşun son sebebi değildir; bu kelam konusu sorunun özel bir ehemmiyete sahip olduğu muhakkak bir toplumda insanların sebebi öteki bir yerde olan şuur dışı bir zaruriliği şuurlu olarak kavrama biçimleridir (15) (a.g.e.syf38-39). Sonuç olarak C. L. Strauss’un Mauss’tan yaptığı alıntıyla,’ ’büyüsel güçlerin dışavurumuna ulaştığımız andan itibaren, lisandaki olgulara benzeri olgularla karşı karşıya geliriz’’. bir daha C.L. Strauss’un anlatımıyla ’’ ..o periyottan bu yana ,zihinsel omurdaki temel olguların ,zihinsel hayatın şartını oluşturan ve genel belirleyen olguların bilinçdışı niyetin sonları içerisinde yer aldığı istikametindeki fikre alışmamızı sağlayan şey dilbilimdir ve bilhassa yapısal dilbilimdir. bu biçimdelikle bilinçaltı ‘’ben’’ ile oburu içindeki orta sonu oluşturacaktır. Bilinçaltının bilgilerini derinleştirmekle kendimize gerçek ilerlemiş olmayız. En bilinmeyen ‘’ben’’imizi ortasında barındırdığı için bizlere hiç de yabancı gelmeyen bir düzleme ulaşırız; ama elbette kendi kendimizden çıkmamıza niye olmadan, tıpkı anda hem bizim birebir vakitte diğerlerinin olan, tüm insanlarda ki ve tüm vakit içinderda ki bütün zihinsel yaşantıların şartlarını oluşturan aktiflik biçimleriyle müsabakamızı sağlar. bu biçimdelikle, zihinsel aktifliklerin bilinçdışı formlarının kavranışı da (ki bu objektif olabilir sadece) birebir biçimde öznelleşmeye varır; çünkü bu, psikanalizde en uzak ‘’ben’’ imize hakim olmamıza imkan veren ve ontolojik araştırmada ise öteki bir’’ biz’’ e olduğu üzere en uzak ‘’başkalarına’’ ulaşmamızı sağlayan misal çeşitte bir süreçtir katiyen. Her iki durumda da tıpkı sorun kendini göstermektedir, yani kimi bazı subjektif bir ben ile nesnelleştirici bir ben içinde kimi bazı da objektif bir ben ile öznelleşen bir diğeri içinde bağlantı olup olmadığı sorunu ortaya çıkmaktadır. Ve bir daha her iki durumda da, bu müsabakaya ilişkin olan ve insan zihninin doğuştan yapısında ve de bireylerin ya da kümelerin özel ve geri dönüşümsüz tarihinde çizilen güzergahların araştırılması muvaffakiyet için kaidedir. bu biçimde, etnolojik sorun son analizde bir bağlantı meselesidir ve bu saptama, bilinçaltı ile kollektif olanı özdeşleştiren Mauss’ un izlediği yolu Jung ’un izediği yoldan radikal bir biçimde ayırmak için kafidir, ki bunların ikisini de birebir biçimde tanımlamak üzere bir eğilim olabilir. Çünkü bilinçaltını kollektif niyetin bir kategorisi olarak tanımlamak ya da bilinçaltına atfedilen içeriğin kişisel ya da kollektif karekterine nazaran bilinçaltını kısımlar halinde düşünmek tıpkı şey değildir. Her iki durumda da bilinçaltı sembolik bir sistem olarak anlaşılmaktadır; ancak Jung’ a nazaran, bilinçaltı sisteme indirgenmez: Bilinçaltı sembollerle ve hatta kendisine bir tıp destek oluşturan sembolik şeylerle doludur. Bu destek doğuştan olabilir; ancak teolojik var iseyım olmadan, tecrübenin içeriğinin deneyimdilk evvel gelmesi anlaşılamaz; kelam konusu destek daha sonradan edinilmiş de olabilir; lakin daha sonradan kazanılan bir bilinçaltının kalıtımı sorunu, daha sonradan kazanılan biyolojik özellikler sorunu kadar önemli bir sıkıntıdır. Aslında, maksat dışsal bir datayı sembollerle tabir etmek değil, yalnızca aktarılamaz hale gelmeleri durumunda sembolik sistemin haricinde kalan şeyleri sembolik sistem yapısına indirgemektir. Lisan üzere, toplumsal olan da otonom bir gerçekliktir. (ayrıca birebir cinstendir); semboller sembolize ettikleri şeyden daha gerçektirler; gösteren gösterilendilk evvel gelir ve onu belirler.. Mana konusunda da tıpkı sıkıntıyla karşılaşmaktayız.’’ (16) ( a. g. e syf: 33).
Lacan çocuğun istek objesi olarak göğüsten kopuşunun yaratttığı boşluğun, imgeselden-simgesel tertibe geçişle birlikte lisanda kapatılmaya çalışıldığını lakin bunun hiçbir vakit tam olarak arzusal boşluğun kapatılmasını sağlayamayacağını belirtir. bir daha lacanın deyimiyle”…insan varlığı kendi imgesiyle özel bir alaka arasındadir- bir eksiklik/yarık ilgisi, yabancılaştırıcı bir tansiyon ilgisi. Burası varlık ve yokluk tertibi imkanının, sembolik sistemin ortaya çıktığı yerdir…”(17)(E.Özmen, lacan, ayna evresi ve marx, birikim mecmuası nisan ,2002, say:156).Tamamlanacak olursa:” Gedik yarık da oldukçaluk ölçüsünde bir gösteren gücü/potansiyeli içerir. Ayrıyeten başkası olmaksızın hiç biri bu biçimdesi bir güce sahip olamaz. Çocuğun bir yandan, kendi nazik, sallantılı hakimiyet hissini annenin tüm kuvvetlilüğüyle(omnipotence) karşılaştırması; öbür yandan imgenin sentezi ve imgenin bütünlüğü tarafınca büyülenme, çocuğun vücudunun eşgüdümsüzlüğü hakikatini yok edemeyecek oluşu, o yarığın zuhur etme öne sürülen sebebini teşkil eder. Çocuk serseme döner. İmgesel bütünlük, kendi kuruluşunun yabancılaştırıcı ve dışsal niteliğini asla gideremiyecektir. O imgesel bütünlüğün özneye yönelttiği tehdidin en kıymetli kararı; narsisizmin, agresif tansiyonun kurucusu olarak farklı bir çerçeveye yerleştirilmesidir. Bu yüzden tahminen de gücün /iktidarın ve güce yönelik isteğin kaynağı, burada imgesel kayıtta aranmalıdır.”(18)(a.g.e.)Bir bakıma çocuk dilek gediğini-yarığını, imgeselden sembolik kozmosa geçişte sembolik olarak bir daha sağlamak, doyurmak ister. C. L. Strauss’a nazaran ”her kültür, bir sembolik sistemler bütünü olarak kıymetlendirilebilir, ki bu sembolik sistemlerin birinci sırasında lisan, evlilik kuralları, ekonomik bağlantılar, sanat, bilim ve din yer alır.” Kapitalist toplumda bir gösterge olarak metalar da, bu sembolik sistem içerisinde ekonomik ve toplumsal bağlantıların değerli, temel bir kesimi olabilmektedir. Fakat bizim burada üzerinde durmak istediğimiz bahis, ”omnipotence ” tüm kuvvetli dileklerin doyurulmasında bir tüketim objesi olarak, metaların sembolik fonksiyonudur. Çağdaş insan tüm kuvvetli isteklerini doyurmak için, bir gösterge olarak metaları, istek objesi kılarken, kollektif şuur altında antropolojik olarak eşyaların ruhu olan, ”hau” da dolanıma sokulmuş olabilir mi?.
2:
Arzu objesi olarak metaların fonksiyonu..
Karl Marx iktisat politiğin tenkidine katkı isimli yapıtında ,’’ çalışan şahıslar içindeki ilgiye ,nesneler içinde ve bu objelerle şahıslar içinde kurulan bir bağ imgesi vererek , bir üretim bağlantısının bir obje biçimine bürünmesini, bize olağan ve tabiatıyla olma bir şey saymamızı sağlayan, lakin günlük hayatın alışkanlıklarıdır. Bu aldanma metalarda, daha da sıradan bir durum alır. Herkes değişim pahaları olarak metalar içindeki ilginin, daha fazlaca şahıslar içinde ve onların karşılıklı üretici faaliyetleri içinde bir ilgi olduğunu az fazlaca sezer. Bu sıradan görünüş , yüksek bir seviyedeki üretim bağlantılarında göze görünmez olur. Para sisteminin bütün yanıltmaları , muhakkak özellikleri olan doğal bir obje biçiminde paranın, bir üretimin toplumsal ilgisini temsil ettiğini gözden kaçırmamızdan ileri gelmektedir der ve ekler: Çağdaş iktisatçıların, ellerinde tuttuklarını sandıkları objenin, kendilerine birden teğe toplumsal münasebet olarak göründüğünü ve toplumsal bağ olarak sınıflandırdıkları şeyin de, kendileriyle alay edercesine obje biçiminde karşılarına çıkıverdiğini gördüklerinde şaşırdıklarını söyler.’’(19)(marx, karl iktisat politiğin tenkidine katkı: syf,54-55). Objelerin toplumsal bir bağ olarak tezahürü, ve bireyin emek gücünün kapitalist pazarda meta olarak değişim kıymeti elde etmesi bireyin emeğine ve ötürüsıyla kendisine yabancılaşmasının kapısını aralamıştır. Şeyleşme, yabancılaşma, nesneleşmiş emeğin bireye bir tahakküm aracı olarak geri dönmesinin de bir başlangıcı olmuştur, bununla birlikte. Şeyleşmenin soğuk ve ruhsuz yüzünün ”aşkın” olana karşı gereksinmeyi ve arzuyu artırdığı söylenebilir. Timothy Bewes’inde yerinde saptamasıyla belirtiği üzere, ”aşkın olana duyulan inanç bizi dolaysız dünyanın sahip olduğumuz tek dünya olduğu korkusundan ve bu biçimdece dolaysız dünyanın şeyleşmeye tabi olmasının verdiği telaştan kurtarır.”(20)(Bewes,T; şeyleşme, geç kapitalist toplumda telaş, metis yay.syf 180). Şeyleşme, yabancılaşmaya karşı ”aşkın” olana duyulan tüm kuvvetli istekler, bir savunma biçimi olarak narsizmin dinî boyutunu, içeriğini anlamamıza yardımcı olabilir. ” Dinî inancı olan biri için, dünyevi alan fazlacatan düşkün hale gelmiştir ve bu niçinle de, bir vakit içinder olduğu ve bir daha bir gün olacağı haliyle karşılaştırıldığında , düpedüz şeyseldir, gelecek dünyanın sadece bir gölgesidir. Şeyleşme teriminin kendisi meta fetişizmi ile ilgili olduğu sürece büsbütün dünyevi bir kavramdır, zira dünyevi alanın ötesinde hiçbir şey var iseymaz… ötürüsıyla ..,sıklıkla bir fetişizm biçimi olarak açıklanabilen -dinsel inanç bir kurtuluş vaad eder- şeyleşmeden değilse bile en azından şeyleşmeye yönelik kaygıdan.”(21)(a.g.e.syf:180). Günümüz Türkiyesi’n de dinî niyet ve sembollerin fetişist bir halde günlük ritüel ve davranışları kuşatması, Türkiye coğrafyasında narsistik tüm kuvvetli isteklerin ve narsizmin bir savunma biçimi olarak çok yaygın bir kullanmasına da bir örnek olabilir. Dünyanın uzay çağını yaşadığı bir vakitte, Türkiye beşerinin ortaçağ argümanlarıyla bezenmiş, kollektif zihninin-bilinç altının dışa vurumu, hayalperestlikten öte, içi kof, şişkin narsistik benliğinin trajik bir yansımasına denk düşmektedir. Varoluşu sakatlanmış ve kendini gerçekleştirme zenginlikleri bir çok fakirleşmiş olan Türkiye beşerinin narsistik tüm kuvvetli dilekleri, toplumsal -bireysel benliğinin birer savunusu olarak, dinî argüman ve sembollerin fetiş şeklinde içselleştirilmesinde ortaya çıkmıştır denilebilinir. Kapitalist bir toplumda, dinî argüman ve sembollerin, toplumsal, dilsel anlatısı ve bir gösterge sistemine dönüşmesi, objelerin toplumsal, dilsel anlatasının, göstergeler sistemini karşı manada bütünler. Şeyleşmiş bir dünyanın soğuk, yabancılaştırıcı ayazına karşı, insanı sarıp sarmalayan bütün benliğini kuşatan bir dinî dünyanın sıcak, esirgeyici bir ruhu gereksinir, tıpkı Marx’ın dini ”kalpsiz dünyanın kalbi olarak” tanımlaması üzere. Narsistik tüm kuvvetli dilekler, majik -büyüsel özellikler karışmış, dinsel-totaliter anlatıların tüm kuvvetli dilekleri, söylenceleri ile çakışır. Bir toplumsal bağ biçimi olarak objelerin ve toplumsal ekomik-üretim bağlantısının kapitalizmin geldiği etapta tıpkı bir lisanın yapılanması üzere, göstergesel bir biçim aldığı söylenebilir. Kapitalizmin gorece birinci vakit içinderında ağır olarak yaşanan meta fetişizmi, bir bakıma geç kapitalist toplumlarda göstergeler fetişizmine dönüşebilmektedir.